Wisła jest jedną z ostatnich dużych rzek Europy, która na dużym obszarze zachowała cechy naturalnej rzeki nizinnej. Roztokowy (meandrujący) charakter koryta sprawia, że na środkowym odcinku Wisły możemy obserwować siedliska, które w wyniku regulacji cieków bardzo trudno już odnaleźć na śródlądziu Europy Zachodniej. Są to przede wszystkim wyspy i piaszczyste ławice w korycie i urwiste brzegi. Unikatowość tego środowiska wynika z rzadko obecnie notowanej różnorodności gatunkowej awifauny (stwierdzonych ponad 160 gatunków), ale przede wszystkim z obecności gatunków charakterystycznych dla mało zmienionych przez człowieka dolin dużych nizinnych rzek.
Trzon zespołu ptaków koryta środkowej Wisły tworzą ptaki siewkowe Charadriiformes, a wśród nich kilka gatunków mew, rybitw i sieweczek zasiedlających głównie wyspy i piaszczyste ławice w korycie rzeki. Zupełnie wyjątkowe znaczenie ma to miejsce dla mewy siwej Larus canus i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons, utrzymując 75-90% ich lęgowych populacji w kraju. Kluczowe również dla rybitwy rzecznej Sterna hirundo, mewy czarnogłowej Ichthyaetus melanocephalus, sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i ostrygojada Haematopus ostralegus, będąc lęgowiskiem dla min. 25-35% krajowego stanu. Niewiele mniej ważne dla sieweczki rzecznej Charadrius hiaticula i śmieszki Chroicocephalus ridibundus utrzymując corocznie ok. 10-15% lęgowej populacji każdego z tych gatunków.
Naturalną konsekwencją koncentracji dużej części lęgowej populacji w jednym miejscu jest to, że losy gnieżdżących się tam ptaków (sukces lęgowy, przeżywalność dorosłych itp.) w decydującym stopniu wpływają na status i liczebność gatunku w całym kraju. Tak jest w przypadku wyżej wymienionych gatunków, z których większość w ostatnich dekadach wykazuje w dolinie Wisły spadkowy trend liczebności.
Celem strategicznym, długoterminowym będzie powstrzymanie spadku liczebności kluczowych gatunków zespołu koryta środkowej Wisły: przede wszystkim mewy siwej - gatunku obecnie uznawanego za najbardziej zagrożony wymarciem w Polsce (spadek liczebności o ponad 70% w latach 2007-2019) oraz rybitwy białoczelnej, rybitwy rzecznej i śmieszki, które podobnie jak mewa siwa, chociaż w mniejszym stopniu notują spadek liczebności, jak również mewy czarnogłowej, która dołączyła do grupy gatunków ustępujących dopiero w ostatnich latach.
Nawet natychmiastowe i niezwykle skuteczne działania ochronne nie spowodują jednak, że zatrzymanie trendu nastąpi od razu. Wymaga to przede wszystkim skutecznej realizacji celów krótkoterminowych, które przedstawimy poniżej oraz czasu, który potrzebny jest aby pisklęta, którym uda się przeżyć mogły dojrzeć płciowo (2-4 lata), powrócić w miejsca wyklucia na Wiśle i z sukcesem co sezon wyprowadzać lęgi.
Wspomniane wyżej cele krótkoterminowe, wewnątrz-sezonowe to:
(a) ograniczenie śmiertelności ptaków dorosłych na lęgowiskach (do kilku osobników na sezon na terenie objętym działaniami ochronnymi),
(b) wzrost sukcesu lęgowego, a w przypadku mewy siwej również
(c) wzrost różnorodności genetycznej ptaków w obrębie kolonii (zmniejszenie częstości niewykluwalności piskląt do poziomu 10-15% składanych jaj).
Czynnymi działaniami ochronnymi planujemy objąć lęgi i lęgowiska: mewy siwej, mewy czarnogłowej, śmieszki, rybitwy białoczelnej, rybitwy rzecznej oraz cały czas bardzo nielicznego w Polsce, ostrygojada. Pośrednio, skuteczną ochronę uzyskają również gnieżdżące się na tych samych legowiskach: sieweczka obrożna, sieweczka rzeczna oraz czajka Vanellus vanellus, będąca obecnie, podobnie jak mewa siwa, jednym z najbardziej zagrożonych wyginięciem gatunków w kraju.
W trakcie dwóch ostatnich dekad zupełnie zmieniła się struktura zagrożeń i poziom presji z jakim musiały się mierzyć ptaki siewkowe gniazdujące w korycie Wisły. Podczas gdy do roku 1999 największym zagrożeniem były masowe wyroje meszek (krwiopijne muchówki z rodziny Simuliidae) oraz duże wezbrania rzeki, lokalnie również wypas bydła, to już w latach 2000-2004 absolutnie kluczowym zagrożeniem zarówno dla lęgów jak i dla ptaków dorosłych była gwałtownie zwiększająca się presja wizona amerykańskiego Neovision vision i lisa rudego Vulpes vulpes. W efekcie coraz częściej sukces lęgowy gniazdujących na wyspach wiślanych mew i rybitw był zerowy lub bliski zera, a śmiertelność ptaków dorosłych niezwykle wysoka.
W latach 2005-2015 presja norki amerykańskiej i lisa nadal rosła, coraz częściej notowaliśmy też obecność jenota Nyctereutes procyonoides, a ostatnio również szopa pracza Procyon lotor. Zaniechanie intensywnego wypasu bydła po 2004 r. spowodowało dynamiczny zanik optymalnych siedlisk lęgowych dla rybitw i mewy siwej. W ostatnich pięciu latach (2016-2020) na terenach nie objętych czynną ochroną nadal kluczowym zagrożeniem dla lęgów i dorosłych mew i rybitw było drapieżnictwo ssaków. Długie okresy suszy hydrologicznej jeszcze bardziej przyspieszyły sukcesję roślinności, uaktywniły masowe pojawy meszek, przede wszystkim jednak ułatwiły i zdecydowanie zwiększyły penetrację wysp przez ludzi, zdziczałe psy i koty. W przypadku mewy siwej mamy do czynienia z jeszcze jednym, ważnym zjawiskiem negatywnie wpływającym na rozród, związanym zarówno z biologią tego gatunku jak i z gwałtownie zmniejszającą się liczbą ptaków na lęgowiskach. Jest nim niskie, wewnątrz-populacyjne zróżnicowanie genetyczne ptaków (Bukaciński i inni 2000). Prowadzi ono do zwiększonej niewykluwalności i niskiej odporności świeżo wyklutych piskląt.
W związku z tym, że silna presja drapieżnych ssaków prowadziła do zerowego sukcesu lęgowego i wysokiej śmiertelności ptaków dorosłych, a dynamiczna sukcesja roślinności do coraz większego deficytu dobrych miejsc lęgowych dalsza obecność kilku gatunków ptaków siewkowych w korycie Wisły była mocno zagrożona. Mając to na uwadze w latach 2008-2010 poszukiwaliśmy, w ramach realizacji projektów GEF i EkoFundusz skutecznych metod ochrony ptaków przed wyżej wymienionymi zagrożeniami. Wsparcie finansowe pozwoliło nam opracować kilka autorskich zabiegów ochronnych, które z dobrym skutkiem wdrażaliśmy w latach 2011-2015 realizując razem z OTOP projekt CKPŚ i NFOŚiGW pt. Czynna ochrona zagrożonych gatunków awifauny wysp na obszarze OSOP Dolina Środkowej Wisły.
Kluczem do powodzenia każdego programu ochrony jest prowadzenie działań w sposób kompleksowy i ciągły. Dlatego w tym projekcie proponujemy kontynuację czynnych zabiegów ochronnych zagrożonych gatunków ptaków siewkowych Wisły w latach 2021-2024.
Obejmą one:
(a) redukcję liczebności norki amerykańskiej (poprzez odłowy w pułapki i eutanazję) oraz lisa rudego, jenota i szopa pracza (poprzez odstrzał),
(b) neutralizowanie presji tych drapieżników, bydła i ludzi w pobliżu lęgowisk poprzez ogrodzenia elektryczne (dla kolonii) oraz poprzez zabieg włączający wykorzystanie inkubatorów i atrap jaj (dla gniazd pojedynczych oraz w okresie wyroju meszek),
(c) odnawianie siedlisk lęgowych poprzez wypas, a w przypadku mewy siwej również
(d) zwiększanie różnorodności genetycznej w obrębie kolonii lęgowych poprzez wzajemną wymianę lęgów między gniazdami oddalonymi od siebie. Szczegółowy opis i harmonogram tych zabiegów przedstawiono w podręczniku najlepszych praktyk (Bukaciński 2015), który ma być przewodnikiem przy tworzeniu planów ochronnych rezerwatów i realizacji zadań ochronnych na terenie OSOP PLB 140004.
Buczyński A. 2000. Straty jaj w koloniach mewy pospolitej (Larus canus) na Wiśle - znaczenie trzeciego jaja w lęgu. Praca magisterska, Zakład Ekologii UW, Warszawa.
Bukaciński D. 2015. Strategia czynnej ochrony zagrożonej awifauny wysp środkowej Wisły: podręcznik najlepszych praktyk. OTOP, Marki.
Bukaciński D., Bukacińska M. 1995. The factors limiting breeding success in the Black headed Gull (Larus ridibundus) in different habitat types on the middle course of the Vistula River, Poland. Arch. fur Hydrobiol.101, Large Rivers 9: 221-228.
Bukaciński D., Bukacińska M. 2000. The impact of mass outbreaks of black flies (Simuliidae) on the parental behaviour and breeding output of colonial common gulls (Larus canus). Ann. Zool. Fennici 37: 43-49
Bukaciński D., Bukacińska M. 2001. Zagrożenia ptaków gniazdujących na Wiśle środkowej. W: Ochrona Fauny Niziny Mazowieckiej (eds. H. Kot, A. Dombrowski) MTOF, Siedlce, ss. 117-128.
Bukaciński D., Bukacińska M. 2003. Larus canus Common Gull, Birds of Western Palearctic Update 5 (ed. David Parkin), Oxford Univ. Press.
Bukaciński D., Bukacińska M. 2008. Threatened bird species of the middle Vistula River islands: status, necessity for protection and proposed activities. W: Uchmański J. (red) Theoretical and applied aspects of modern ecology. UKSW, Warszawa, ss. 219-239.
Bukaciński D., Bukacińska M. 2015. Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie. Monografie. STOP, Warszawa.
Bukaciński D., Bukacińska M., Lubjuhn T. 2000. Adoption of chicks and the level of relatedness in common gull, Larus canus colonies: DNA fingerprinting analyses. Animal Behaviour 59: 289–299.
Bukaciński D., Bukacińska M., Mastalerz E. 2015. Presja człowieka na przyrodę środkowej Wisły: liczba i rozmieszczenie ludzi oraz formy ich aktywności na rzece w okresie rozrodu ptaków. Studia Ecologiae et Bioethicae 13 (4): 143-177.
Bukaciński D. Keller M., Buczyński A., Bukacińska M. 2017. Awifauna lęgowa koryta środkowej Wisły w roku 2009: zmiany liczebności i rozmieszczenia w ciągu ostatnich 36 lat. w: Keller M., Kot H., Dombrowski A., Rowiński P., Chmielewski S., Bukaciński D. (red.) "Ptaki środkowej Wisły". wyd. M-ŚTO, Pionki, 31-97
Bukaciński D., Bukacińska M., Buczyński A. 2018. Threats and the active protection of birds in a riverbed: postulates for the strategy of the preservation of the middle Vistula River avifauna. Studia Ecologiae et Bioethicae 16 (4): 5-23.
Bukaciński D., Bukacińska M., Chylarecki P. 2020a. Effect of food availability on offspring sex ratios in replacement clutches of Mew Gulls (Larus canus) and Black-headed Gulls (Chroicocephalus ridibundus) in the highly unstable environment of the Vistula River. Journal of Ornithology 161:829-847
Bukaciński D., Bukacińska M., Buczyński A. 2020b. Offspring Sex Ratio in the First and Replacement Clutches of the Mew Gulls (Larus canus): Breeding Tactics in the Riverine Population of a Sexually Size-dimorphic Bird. Waterbirds 43 (2): 174-185
Bukaciński D., Bukacińska M., Chylarecki P. 2021. Manipulating parental condition affects brood sex ratio, immunocompetence and early chick mortality in two gull species differing in sexual size dimorphism. Ornithology 138:1–21.
Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., Ławicki Ł, Meissner W., Bobrek R., Cenian Z., Bzoma S., Betleja J.,Kuczyński L., Moczarska J., Rohde Z., Rubacha S., Wieloch M., Wylęgała P., Zielińska M., Zieliński P., Chylarecki P.2018. Monitoring Ptaków Polski w latach 2016-2018. Biuletyn Monitoringu Przyrody 17:1-90
Chylarecki P., Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., Meissner W., Woźniak B., Wylęgała B., Ławicki Ł., Marchowski D., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Górski A., Korniluk M., Moczarska J., Ochocińska D., Rubacha S., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., Kuczyński L.2018. Trendy liczebności ptaków w Polsce. wyd. GIOŚ, Warszawa.
Kot H., Dombrowski A., Bukaciński D. 2017. Zagrożenia dla ptaków środkowej Wisły oraz ich siedlisk w: Keller M., Kot H., Dombrowski A., Rowiński P., Chmielewski S., Bukaciński D. (red.) "Ptaki środkowej Wisły". wyd. M-ŚTO, Pionki, 683-689
Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Spottiswoode C., Moller A.P. 2004. Genetic similarity and hatching success in birds. Proceedings of Royal Society London B 271: 267-272.
Wierzbicka A. 2016. Wielki Kulik. Ptaki 2:14-19
Wilk T, Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L. 2020 Czerwona Lista Ptaków Polski. OTOP, Marki